मुतखड्याचा त्रास : कारणे, लक्षणे, निदान आणि उपचार

मूतखडा म्हणजे काय..?

आपल्यापैकी अनेकांना मुतखड्याचा (किडणी स्टोन्सचा) त्रास असतो. किडनीमध्ये खनिज क्षार जमा झाल्याने मुतखडे निर्माण होतात. बहुतांशवेळा किडनी स्टोन्स हे कॅल्शियम पासून बनलेले आढळतात. तसेच युरीक एसिड आणि ऑक्सॅलेटपासूनही किडनी स्टोन्स बनतात. हे खडे किडनीमधून युरेटर नामक संकिर्ण नळीद्वारे मुत्राशयात येत असतात.

मुतखड्याचा आकार लहान असल्यास लघवीवाटे सहजतेणे बाहेर पडू शकतो. मात्र अधिक मोठ्या आकाराचा खडा मुत्रवाहीनीमध्ये अडकतो. मुतखडा मूत्रवाहिनीत अडकल्याने मूत्राच्यामार्गात अडथळा निर्माण होतो तेव्हा अधिक वेदना होऊ लागतात. वेदना ज्या बाजूला मुतखडा असेल त्या बाजूला पाठीत, पोटात किंवा ओटीपोटात वेदना होतात.

मुतखड्याच्या त्रासामुळे आज अनेकजन त्रस्त असलेले आपण पाहतो. हा विकार स्त्रियांपेक्षा पुरुषांमध्ये अधिक प्रमाणात आढळतो. मुतखडे मुत्रसंस्थेतील कोणत्या अवयवात आहे हे सर्वप्रथम पाहणे आवश्यक असते. जेंव्हा मुतखडे हे किडनीमध्ये असतात तेँव्हा विशेष वेदना जाणवत नाहीत. मात्र किडनीतील खडे जेंव्हा किडणीतून खाली मुत्रवाहिनीद्वारे मुत्राशयात सरकू लागतात तेंव्हा मात्र वेदना जाणवतात.

मूतखडा लक्षणे :

अनेकवेळा कोणत्याही लक्षणाशिवाय किडनीतील लहान असणारे खडे आकाराने मोठे बनतात.
जेंव्हा किडनीतील खडे मुत्राच्या प्रवाहाबरोबर युरेटर मधून मुत्राशयात येत असतात त्यावेळी तीव्र वेदना होतात. वेदना ज्या बाजूला मुतखडा असेल त्या बाजूला पाठीत, पोटात किंवा ओटीपोटात वेदना होतात.

मुतखड्यांमध्ये जाणवणारी अन्य लक्षणे :
• वारंवार लघवीस झाल्यासारखे वाटते.
• ‎लघवी करताना जळजळ होणे.
• ‎लघवी करताना त्रास होणे.
• ‎थेंब थेंब लघवी होणे.
• ‎कधीकधी लघवीत रक्त येणे.
• ‎मळमळणे, उलटी होणे, ताप येणे, अंगदुखी यासारखी लक्षणे जाणवतात.

मुतखडा होण्याची कारणे :

कोणकोणत्या कारणांमुळे किडनीत खडे निर्माण होतात..?
• शरीरातील खनिजे, क्षार, युरिक एसिड यांच्या चयापचय संबंधी विकृतीमुळे आणि लघवीचे प्रमाण कमी झाल्याने मुतखडा तयार करणाऱ्या घटकांचे प्रमाण वाढल्याने मुतखडा तयार होतो.
• ‎कमी पाणी पिण्याच्या सवयीमुळे.
• ‎लघवीचे प्रमाण कमी झाल्याने मुतखडा तयार करणाऱ्या घटकांचे प्रमाण वाढल्याने मुतखडा तयार होतो.
• ‎बोरवेलचे पाणी कायम पिल्यामुळे.
• ‎लघवी बराच वेळ मुत्राशयात रोखून ठेवण्याच्या सवयीमुळे.
• ‎लघवीतील जिवाणू संक्रमनामुळे (बॅक्टेरियल इन्फेक्शनममुळे).
• ‎तसेच अनुवंशिक कारणांमुळेही मुतखड्याचा त्रास होऊ शकतो.

मुतखड्यांचे निदान कसे करतात :

उपस्थित लक्षणे, पेशंट हिस्ट्री आणि शारीरीक तपासणीद्वारे निदानास सुरवात होते. तसेच मुतखड्याच्या निदानासाठी खालील वैद्यकिय चाचण्याही केल्या जातील.
सोनोग्राफी तपासणी – सोनोग्राफी केल्यास मुतखड्याचा आकार किती आहे, मूतखडा कोणत्या भागात आहे ते समजते.
KUB एक्स रे – याद्वारे किडनी, युरेटर आणि मुत्राशयाची स्थिती पाहिली जाते.
याशिवाय रक्त, लघवी तपासणी, सीटी स्कैन परिक्षण, किडनी फंक्शन टेस्ट याद्वारे मुतखड्यांचे निदान केले जाते.

मुतखड्यांचा किडणींवर काय परिणाम होतो..?

मुतखड्यांमुळे लघवीच्या मार्गात अडथळा निर्माण होऊ शकतो. त्यामुळे किडणीत तयार झालेली लघवी ही मुत्रमार्गातून सरळ खाली जाऊ शकत नाही आणि त्यामुळे किडणीवर ताण येतो व किडणी फुगते.
जर या मुतखड्यावर योग्यवेळी योग्य उपचार झाले नाहीत तर दीर्घकाळ फुगून राहीलेली किडणी हळूहळू कमजोर होऊ लागते आणि नंतर काम करणे पूर्ण बंद करते. त्यामुळे किडनी फेल्युअर किंवा किडणी निकामी होण्याचा धोका असतो.
याशिवाय किडन्यांमध्ये इन्फेक्शन होणे, युरिनरी फिस्टुला निर्माण होणे यासारखा त्रास मुतखड्यांमुळे होऊ शकतो.

मुतखडा टाळण्यासाठीचे उपाय :

मूतखडा होऊ नये म्हणून हे करा..
• भरपूर पाणी प्यावे. दररोज किमान 8 ग्लास पाणी पिणे आवश्यक असते.
• ‎दररोज किमान 2 लिटर लघवी बाहेर टाकली गेली पाहिजे.
• ‎लघवी कधीही अडवून धरू नये. दोन तासापेक्षा जास्त काळ एकाच ठिकाणी बसून राहू नये.
• ‎आहारातील मिठाचे प्रमाण कमी करावे. 4 ग्रॅम (एक चमचा) पेक्षा अधिक मिठाचा वापर आहारात असू नये.
• ‎वजन आटोक्यात ठेवा.
• ‎शीतपेये, अतितेलकट पदार्थ, आंबट, खारट पदार्थ, पापड, लोणची, वेफर्स, खाण्याचा सोडा असलेले पदार्थ, टोमॅटोच्या बिया, वांगी, वाटाणा, फ्लॉवर, कोबी खाणे टाळावे. मांसाहार, अंडी प्रमाणातच करावा.
• ‎हिरव्या पालेभाज्यांचा अधिक समावेश असावा, शहाळ्याचे पाणी, केळी, मनुका, कुळथाची आमटी आहारात असावी.
• ‎मधुमेह असल्यास ब्लड शुगर नियंत्रित ठेवा.
• ‎उच्चरक्तदाब असल्यास त्यावर नियंत्रण ठेवा.
• ‎मुतखड्याच्या रुग्णांनी योग्य काळजी घेतली नाही तर पुन्हा मुतखडा होण्याचे प्रमाण अधिक असते. एकदा मुतखडा झाला असल्यास पुन्हा होण्याची शक्यता जास्त असते. त्यामुळे प्रत्येक रुग्णाने योग्य आहार आणि काळजी घेणे आवश्यक असते. यासाठी डॉक्टरांकडून नियमित तपासणी व उपचार करून घ्यावेत.